Kruisbeeld van Jan van Steffeswert ​

Het omvangrijke restauratieproject aan het 500 jaar oude beschilderde kruisbeeld van de Maastrichtse beeldsnijder Jan van Steffeswert (1460-1530) werd in 2022 afgerond.

Het ontrafelen van een verborgen verhaal

In opdracht van het Bonnefanten deed SRAL (Stichting Restauratie Atelier Limburg) eerst onderzoek naar de mogelijke aanwezigheid van de oorspronkelijke beschildering onder alle verflagen. Daarna voerden restauratoren, onder leiding van Arnold Truyen, de restauratie uit. Het duurde ruim vijf jaar om de originele polychromie vrij te leggen en te herstellen. Door tijdens de restauratie de vele verflagen en soms achttien overschilderingen op het beeld voorzichtig laag voor laag weg te nemen, is de oorspronkelijke beschildering weer zichtbaar. Het resultaat is spectaculair: een groot, bijna volledig beschilderd dramatisch kruisbeeld van hoge kwaliteit. Er moet in de middeleeuwen een nauwe samenwerking zijn geweest tussen de beeldensnijder en de schilder die de polychromie aanbracht: de realistische, kleurige beschildering en de dramatische details benadrukken het fijne snijwerk in het beeld. De prachtige details in het snijwerk tonen het grote meesterschap van Van Steffeswert.Het beeld, gesneden uit walnotenhout, is nog altijd in goede staat. Dat geldt zelfs grotendeels voor de originele verflaag uit ongeveer 1510.Dit bijzondere kunstwerk van een van de meest belangrijke beeldsnijders uit zijn tijd, is nu eindelijkweer te zien in het Bonnefanten.​

Context

Voor welke kerk het corpus oorspronkelijk werd vervaardigd, is onbekend. Tot 1983 hing het in de Nieuwenhofkapel in Maastricht, waarna de Kannunik Salden Stichting het in langdurig bruikleen gaf aan het Bisschoppelijk Museum Bisdom Roermond. Toen de sculptuur vervolgens als langdurig bruikleen in de collectie van het Bonnefanten kwam, vielen meteen de vele overschilderingen op. Details van het houtsnijwerk waren verborgen onder een dik pakket verflagen. De realistische beschildering uit het begin van de 20e eeuw, op dat moment zichtbaar, had onvoldoende kwaliteit om het beeld op zaal te tonen tussen de collectie oude kunst van het Bonnefanten. In 1996 start SRAL het onderzoek naar de onderliggende beschilderingen met vragen als: hoe compleet is de oorspronkelijke polychromie, is deze van goede kwaliteit en is het mogelijk om deze vrij te leggen? Om deze vragen te beantwoorden voeren ze een verflaagonderzoek uit. Het levert inzicht op in het aantal en type schilderingen dat de afgelopen 500 jaar op de sculptuur is aangebracht. ​

Het opnieuw beschilderen van beelden en altaren in kerken, aangepast aan de kunsthistorische stijl en smaak van dat moment, is niet ongebruikelijk. In het geval van dit kruisbeeld varieerde dat van een realistische beschildering, een wit met gouden afwerking tot een steen- of houtimitatie. We zien tegenwoordig vaak middeleeuwse sculpturen zonder beschildering. In de 19een 20eeeuw zijn de meeste polychrome sculpturen uit de middeleeuwen gestript tot op het kale hout. Dit komt door een verkeerde interpretatie van hoe middeleeuwse beelden er oorspronkelijk uitzagen. In de tweede helft van de 20e eeuw blijkt uit onderzoek dat de meeste houten beelden een kleurige beschildering kregen. Dit was te danken aan een nauwe samenwerking vanuit twee verschillende ambachten; de beeldsnijder maakt het houten beeld en de schilder geeft het een polychrome rijke beschildering. Een onbeschilderde houten middeleeuwse sculptuur vertelt dan ook slechts de helft van het verhaal. Dit triomfkruis laat na de restauratie nu het complete beeld zien.  

Onderzoek

In 1996 begint SRALmet het onderzoek naar de verflagen. Tijdens dit zogenaamd stratigrafisch onderzoek worden kleine vensters gemaakt waarin laagje voor laagje de overschilderingen worden weggehaald tot op de oorspronkelijke verflaag. Op meer dan twintig plaatsen is dit onderzoek met een stereomicroscoop en chirurgische scalpels uitgevoerd. De restauratoren namen kleine verfmonsters, waarmee via de dwarsdoorsneden van het pakket verflagen de verschillende overschilderingen zichtbaar werden. Het onderzoek leverde informatie op over de staat van de oudste laag en de kleur van de latere overschilderingen. Bovendien gaf het een duidelijk beeld van de geschiedenis van de sculptuur door de eeuwen heen. Hoewel de meeste fasen van de overschilderingen realistische huidskleuren laten zien, moet het kruisbeeld er ook ooit uit hebben gezien als een stenen beeld en een andere keer als een bruin, houtkleurig beeld. De figuur is minimaal vijf keer ‘meerkleurig’ beschilderd geweest en tenminste drie keer monochroom. De laatste laag was een polychrome, realistische beschildering uit begin 20e eeuw.

Restauratie

Het is zeer bijzonder dat een originele polychromie grotendeels intact is gebleven. Bovendien zijn er weinig sculpturen van Jan van Steffeswert bewaard gebleven met hun ongeschonden oorspronkelijke beschildering. Daarom is besloten de kostbare en tijdrovende restauratie uit te laten voeren en de latere beschilderingen allemaal weg te laten nemen. Deze uitvoering gebeurde onder de microscoop. De overschilderingen werden voorzichtig met een scherp scalpel weggeschrapt. Dit ‘vrijleggen’ van een stukje van twee bij twee cm duurt gemiddeld zeven uur, afhankelijk van de kwetsbaarheid van de oorspronkelijke laag. Op complexe plaatsen, zoals bij de bloeddruppels in de wond aan de zij, het gezicht, de armen en het rechter been, kon dit uitlopen tot wel 20 uur.  

Oorspronkelijke polychromie​

Het inkarnaat van de oorspronkelijke polychromie bestaat uit een dunne laag lichtroze met enige variatie van een licht tot een meer intens paars roze. Aan de linkerzijde is het beeld iets paarser roze dan aan de rechterkant. Het lijkt erop dat er met schaduw is gewerkt. Op de huidkleurige laag is bloed geschilderd met een transparante, dieprode lak. De looprichting en de plaats van de bloeddruppels wijken af van de bloeddruppels van de laatste beschildering. In de originele beschildering is veel meer bloed te zien. Bovendien zijn de oorspronkelijke bloeddruppels zeer realistisch en bijna grafisch, terwijl het bij de laatste beschildering enkele snelle verfstreken zijn. De lendendoek is in de originele polychromie verguld. Op de lendendoek is met stipjes een decoratief motief uitgevoerd in pastiglia-techniek. Aan de binnenkant van de lendendoek zien we een diepblauwe kleur op een donkerzwarte dunne ondergrond. Het blauw bestaat uit azuriet. De oorspronkelijke laag van de doornenkroon bleek mooi helder groen. Deze kleur is grotendeels direct op het hout geschilderd. Dit geldt ook voor de haren, die zwart van kleur zijn.​

Esthetisch gezien heeft het vrijleggen van de oorspronkelijke kleuren veel winst opgeleverd. De authentieke verschijning en het bijzonder fijne snijwerk van het beeld zijn weer zichtbaar, net als het verouderde uiterlijk. Het uiteindelijke invullen van de lacunes maakt het corpus als geheel weer goed leesbaar. De authentieke verflagen laten een volstrekt andere iconografie zien. Christus is nu te zien als een gekweld figuur in grijs-roze kleur en volledig bedekt met bloed. De nadruk ligt op het lijden van Christus; de ware betekenis van zijn overlijden voor de mensheid. Een dergelijke originele uitmonstering op een kruisbeeld van een bekende beeldsnijder zoals Jan van Steffeswert, is uniek.

Bonnefanten en Jan van Steffeswert

Het Bonnefanten beheert een bijzondere collectie middeleeuwse houtsculptuur uit het Maasland. Hiertoe behoort onder andere het grootste ensemble van sculpturen van Van Steffeswert, die tijdens zijn leven grotendeels werkzaam was in Maastricht. In 2020 kon het museum het buxusbeeldje Rijk aangeklede dame (1510) aan de collectie werken van deze regionale beeldsnijder toevoegen. Inmiddels is het museum dertien unieke werken, waarvan vier gesigneerde sculpturen, rijk.In tegenstelling tot de andere beeldsnijders uit zijn tijd presenteerde Van Steffeswert zich niet als anonieme ambachtsman maar als kunstenaar: hij signeerde zijn sculpturen of voorzag ze van zijn meesterteken. Na jaren in het depot en in het restauratieatelier is het Kruisbeeld, één van zijn meest unieke en kwalitatieve sculpturen, nu weer op zaal te bewonderen.​

Dit langdurige restauratieproject is mede mogelijk gemaakt door de Provincie Limburg.